Majkl Hans Kejter / rođen 1937./ je ugledni kanadsko – nemački istoričar i neobično plodan naučnik – autor koji je svoju bogatu akademsku karijeru posvetio temeljnim istraživanjima posebnih tematskih oblasti, / književnost, pozorišna umetnost, slikarstvo, vajarstvo, muzika itd. / kao dominantnih formi u svetu kulture nemačkog nacionalsocijalizma.
Studirao je istoriju, sociologiju i muziku na univerzitetima u Torontu, Minhenu i Hajdelbergu. Doktorirao je kod uglednog i kontroverznog nemačkog istoričara / posle Drugog svetskog rata optuženog za antisemitizam/ Vernera Konzea, 1966. Od 1967. predaje na Univerzitetu Jork u Torontu. Godine 2003. na istoimenom Univerzitetu stiče status profesora emeritusa. Pisao je o svingu i džezu za vreme nacionalsocijalizma, muzičarima i kompozitorima u Trećem rajhu, o nemačkim lekarima u doba Hitlera, Hitlerjugendu, operskoj divi, uzornom sopranu Loti Leman, a u studiji „Posle nacista“ se bavi posleratnom obnovom kulturnog života u Zapadnoj Nemačkoj. Prošle godine mu je dodeljena književna nagrada Irving Martin Abela.
U svojoj obimnoj, ali nadasve zanimljivoj i faktografski sadržajnoj istoriografskoj studiji «Kultura u nacističkoj Nemačkoj», Majkl Kejter raspravlja o fenomenu kulture kao načina života za vreme „Trećeg rajha», razotkrivajući nam brutalne mehanizmime manipulacije i indoktrinacije masama, gotovo bez presedana u svetskoj istoriji. Takođe nam predočava raznolikost propagandnih tehnika koje je nacistički režim koristio u oblikovanju totalitarnog društva hitlerovske Nemačke, a čiji je osnovni smisao bio svakodnevna kontrola raspoloženja i sentimenta nemačke nacije koja je, uzgred budi rečeno, bila dovedene do stanja kolektivne hipnoze ili neuračunljivog iracionalnog delirijuma – od samog dolaska nacista na vlast 1933., pa sve do konačnog završetka Drugog svetskog rata i sloma nacističke Nemačke 1945. godine.
Dakle, ovde je pre svega reč o odnosu kulture i tiranije, njenom opstanku u bilo kojem obliku ili unapred presuđenom uništenju. U suštini, autentično stvaralaštvo, po prirodi stvari, uvek pripada izvornoj kulturi otpora i različitim formama tiranske heteronomije i represije. Utoliko je gest slobodnog umetničkog čina imanentan iskonskom i prkosnom estetskom iskustvu – za razliku od totalitarne dresure samog bića umetnosti – a koja neminovno vodi ka smrti estetskog kao takvog.
Iz pomenutog se može videti da nacionalsocijalistički pokret u Nemačkoj tih godina, pored ambicije da stekne neprikosnoveni politički autoritet u nemačkom narodu, istovremeno ulaže ogromne napore kako bi radikalno izmeno kulturni pejsaž tog istog naroda. Nacistički ideolozi su posebno fokusirani na obnovu tradicionalnih «nemačkih» i «nordijskih» vrednosti, u želji da uklone ili ograniče «dekadentne» tuđinske, odnosno jevrejske uticaje, sa osnovnom svrhom – da oblikuju zajednicu čiste rase, /Volksgemeinschaft/ usklađene sa nacističkim idealima uređenja države.
Knjiga je vrlo pregledna i čitljivim stilom napisana. Podeljena je u šest poglavlja unutar kojih se na sistematičan i pregnantan način izlaže «život kulture» u doba nemačkog nacionalsocijalizma. U prvom poglavlju se razmatra nemilosrdan obračun nacističke vlasti sa modernizmom u kulturi, nesumnjivo dominantnoj umetničkoj tendenciji za vreme Vajmarske republike, u periodu od 1918. do 1933. godine. Dolaskom Adolfa Hitlera na vlast, nasleđe vajmarske kulture je bilo osuđeno na smrt. A kako bi se održala estetsko čistunstvo po nacističkim merilima, uvedena je neumoljiva cenzura, pre svega nad filmskim stvaralaštvom. Tim povodom je donesen Zakon o kinematografiji Rajha /Reichsfilmgesetz/. Po istom zakonu je ustanovljena privremena Filmkammer /Filmska komora/ kojoj su po automatizmu pripadali svi zaposleni u filmskoj industriji. Zakon je obavezivao da svaki novi scenario za film mora biti predat vlastima na proveru. Isti slučaj se odnosio na reditelje i glumce. Prvi film koji je došao pod udar ovog zakona bio je „Horst Vesel“. Zabranjen je na dan zakazane premijere u Berlinu. Naime, radi se o desničarskom aktivisti Horstu Veselu kojeg su ubili komunisti 1930.godine. Od strane nacista je proglašen velikomučenikom i herojem a po oceni kontrolne instance je u samom filmu omalovažen, a samim tim je, po mišljenju cenzora diskreditovan nacionalsocijalistički pokret u celini. Zbog toga je ponovo vraćen na montažu. Odstranjene su mnoge nepoželjne scene, da bi kao premontiran, sa novim nazivom Hans Vestmar, naposletku odobren od cenzure i premijerno prikazan pred publikom. U drugom poglavlju je reč predratnoj nacističkoj kulturi, radu formiranog Ministarstva propagande i njegove uloge u ideološkoj instrumentalizaciji književnosti, štampe i radia, muzike, likovnih umetnosti i arhiteture. Ipak, skulptura je u odnosu na druge umetničke forme bila idealan nacionalestetski izraz jer je u sve tri dimenzije mogla u simboličkom smislu uverljivo dočarati monumentalizam i heroizam nemačke nacije.
U Trećem poglavlju je reč o nemačkom antisemitizmu posle Prvog svetskog rata, a koji je svoje ishodište imao u široko rasprostanjenom mišljenju kako je zapravo društvena emancipacija Jevreja u devetnaestom veku iznedrila isuviše slobode i privilegija za ovu etničku zajednicu, a samim tim prouzrokovala uzurpaciju mnogih društvenih delatnosti, pre svega onih u sferi trgovine i industrije, a koji su pritom izazvali ogromnu nelojalnu konkurenciju – uz nanošenje ozbiljne štete nacionalnoj ekonomiji.
Razume se, uloga jevrejskih umetnika u stvaranju modernističke kulture Vajmarske republike bila je izuzetno velika. Među njima su najznačajniji: Alfred Doblin, Jakob Vaserman i Franc Verfel u književnosti, Arnold Šenberg, Kurt Vajl, Erih Mendelson i Bruno Valter u muzici. U likovnim umetnostima Liberman, na filmu Erih Pomer kao važan producent i vodeći glumac Peter Lore. Takođe, istaknuti delatnici jevrejskog porekla na filmu i u pozorištu bili su: Aleksandar Granah, Elizabet Bergner, Lusi Manhajm, Fric Kortner itd. Posebno se svojim oštrim filmskim kritikama, inače upodobljenim aktuelnom društvenom kontekstu, u tadašnjoj javnosti se isticao Zigfrid Krakauer, a potom filozof i esejista levičarske orjentacije Valter Benjamin.
Posle Hitlerovog izlaska iz Landsberg zatvora, u proleće 1925. pojavio se pamflet, odnosno javni poziv koji je inicirao početak bespoštedne antisemitske kampanje, te „kuge koja zaudara“, sa namerom da se sa svih pozorišnih scena uklone Jevreji. Pravi pogrom je usledio kada je Alfred Rozenberg osnovao Borbenu ligu za nemačku kulturu.Bila je to konačna likvidacija jevrejskog učešća u nemačkoj kulturi. U četvrtom poglavlju se govori o odnosu samog rata u empirijskom smislu i javnog mnenja uopšte, odnosno propagandnoj militarizaciji kulture u celini. Dakle, reč je o muzici, pozorištu, filmu i knjizi kao „kulturi na frontu“. Peto poglavlje je posvećeno umetnicima emigrantima, pre svega velikim piscima među kojima se isticao Tomas Man. Po svemu sudeći, bio je posebno privilegovan. U periodu od 1938 do 1943. držao je predavanja na najprestižnijim univerzitetima i pritom dobijao redovan honorar od hiljadu dolara, a ponekad i više. Razume se, njegova predavanja su se odnosila na aktuelne političke teme kao što su: Nadolazeća pobeda demokratije, Rat i demokratija, Kako osvojiti mir, a ponekad bi na zahtev publike govorio o svojim romanima poput Čarobnog brega itd. Tomas Man je unapred spremao pomenuta predavanja na engleskom jeziku sa nemačkim naglaskom, ali nije voleo da mu se posle izlaganja postavljaju pitanja na koje bi morao odgovarati. Ako to već nije mogao izbeći, tada se umesto njega prisutnoj publici obraćala njegova ćerka Erika. Imao je podršku mnogih jevrejskih organizacija u SAD, kako u planiranju njegovih turneja i predavanja, tako i u materijalnoj podršci. Redovno se družio sa Arnoldom Šenbergom, Teodorom Adornom, Kurtom Ajzlerom i dr. Za razliku od pomenutih ličnosti, nije voleo Marlen Ditrih i Eriha Mariju Remarka.
San i java su se na spektakularan način prožimali u kulturi nacističke Nemačke. Rasistički fanatizam i propagandni pogon sledbenika Adolfa Hitlera, stvarali su atmosferu široke palete kulturnih ponuda, od klasične muzike do popularnih filmskih komedija. Takva proizvodnja kulturnih sadržaja je zadovoljavala ukuse većine stanovništva i na taj način ih podsticala da prihvate nacistički režim. Iskorišteni su svi potencijali moderne masovne kulture. Prihvatajući gebelsovskom propagandom nametnute potrebe , obični Nemac se stavio na raspolaganje nacističkom režimu – njegovoj nameri da legitimizuje rat, učini ga moralno prihvatljivim; a da imperijalna dominacija bude ne samo klasična geopolitička konstanta, nego i nacionalna javna vrlina koja strmi ka uništenju neprijatelja.
Knjiga Majkla H. Kejtera za obrazovanog čitaoca predstavlja privilegovan uvid u ogromnu činjeničnu građu i jedinstvenu tehniku vladanja masama u razdoblju nacionalsocijalističkog totalitarizma, uz neizbežni propagandni aksiom: „istine, poluistine i čiste laži“. A u svemu tome – veli Jozef Gebels – uvek mora biti jednostavnosti, kao i ponavljanja“
Nažalost, mnogi politički režimi u današnjem svetu nisu lišeni ovakvog obrasca vladanja.
Sasvim je izvesno da istorija nije toliko loša učiteljica koliko smo mi loši učenici, a pritom večiti ponavljači.

Jovo Cvjetković

Izvor: Politika, Kulturni dodatak, 22. mart 2025.