U skladu sa modelom Miroslava Hroša (Hroch) koji važi za male zemlje srednje Evrope, albanski nacionalizam se prvo razvio u obliku albanizma čiji je nosilac bila šačica intelektualaca zainteresovanih za narodni jezik i folklor i koja je tvrdila da postoji posebna albanska nacija, ali bez namere da tu ideju proširi mimo svog uskog kruga. Zatim su se usled razvoja političkih i društvenih deša- vanja, neki među ovim albanistima potrudili da dopru do jednog dela stanovniš- tva kako bi ga „civilizovali“, odnosno nacionalno osvestili. Poslednja faza, ona širokog usvajanja nacionalne ideje, nije predmet ove studije, jer je otpočela tek nakon uspostavljanja posebne državne strukture i mreže albanskih škola nakon 1920, a naročito nakon Drugog svetskog rata. Za Albance u Jugoslaviji, ta etapa otpočinje tek 1945, po uspostavljanju komunističkog režima i stvaranju školskog sistema na albanskom jeziku.

Mogli bismo pokušati da napravimo razliku u razvoju albanizma na polju kulture, od razvoja političkog albanizma do kojeg dolazi kasnije. Ali tu granicu između kulture i politike nije uvek lako povući. A kao što ćemo videti, afirmaciju albanstva uopšte uzev pratilo je isticanje zahteva koji, ako nije bio politički, onda je u najmanju ruku bio društveni.

Da bih ispratila i periodizovala razvoj albanizma, rekla bih da sam za nit priče, tj. glavni trag koji sledim, izabrala delovanje i rasturanje albanske štampe, odnosno albanističke štampe. Više je razloga za to.

Kao prvo, kao što su pokazali Ernest Gelner i Benedikt Anderson, pojava nacionalizma tesno je vezana za društvenu modernizaciju, industrijalizaciju, ra- cionalizaciju, ali pre svega za širenje pismenosti i štampe. Izvan granica zapad- ne Evrope, gde je „kapitalizam štampane reči“ i nastao, promotori nacionalnih

identiteta su se na prvom mestu trudili da sačine pisani vernikularni jezik i pokrenu štampanje knjiga i periodike. U vezi sa pokretanjem časopisa, An-Mari Tjes (Anne-Marie Thiesse) ističe:

„[Štampa] igra značajnu ulogu u širenju identitetskih osećanja jer uspostavlja novi oblik i okvir za rasprave. Štampa […] stvara i strukturira javno mnjenje, određuje teme i motive rasprava koje usmeno teku u krugovima čitalaca uključenih u prostor koji nadilazi okvir njihovih ličnih i profesionalnih iskustava.“

Kao drugo, u specifičnom albanskom slučaju, usled svoje multireligioznosti,  albanisti nisu raspolagali ni jedinstvenom eklezijastičkom mrežom, ni istinskom školskom mrežom kao važnim vektorima širenja drugih balkanskih nacionalizama. Otuda naročit značaj štampe i knjige.

A ako se za „osnovni trag“ uzme razvoj albanističke štampe, primećuju se četiri ključna datuma. Prvi je 1860. kao godina osnivanja prve periodične publi kacije ove vrste, Pelasgos, koju pokreće Anastas Buku (Byku) u Lamiji u Grčkoj. Ta publikacija pojavila se u godinama koje su usledile nakon okončanja Krimskog rata, 1856, kao prekretnice u osmanskoj istoriji. Drugi datum je 1878. kao godina pokretanja drugog albanističkog dnevnog lista, i to usred Istočne krize. Događaji koji su protresli Osmansko carstvo između 1875. i 1878. podstakli su albanizam i ispolitizovale ga. Naime, u međunarodnoj javnosti po prvi put se afirmiše ideja postojanja albanske nacije. Pa ipak, razvoj štampe koji je usledio narednih godina ukazuje da je 1878. daleko manje značajna – iako i dalje bitna – od 1896/1897.

U to vreme, nova politička i vojna kriza potresa Osmansko carstvo i vodi dodatnoj politizaciji albanizma: otuda i osetan rast broja časopisa. Konačno, poslednji ključni datum je Mladoturska revolucija iz 1908, koja je uzrokovala ne kvantitativnu, već kvalitativnu promenu, budući da je podrazumevala razvoj albanističke štampe unutar granica Carstva.

Čak i ako se albanizam ne može svesti na uzlet dnevnih listova i časopisa, služiću se tom periodizacijom. Naime, kao što ćemo videti, od prvorazrednog je značaja napraviti razliku vremena pre i posle 1896/1897. Rast u broju časopisa upućuje na veliku politizaciju albanizma, kao i na istupanje novih činilaca u ovom ideološkom polju, pa prema tome, i na pojavu novih oblika albanstva.

U prvoj fazi kojoj je posvećeno ovo poglavlje, ključni datumi navode nas na razmatranje tri perioda: period preteča (do 1860), zatim period koji je trajao dvadeset godina, a počeo je okončanjem Krimskog rata (1856) i trajao do izbija nja Istočne krize (1876), i konačno period od dvadesetak godina koji razdvajaju  Istočnu krizu od Grčko-turskog rata.

Ukoliko vam se svideo ovaj odlomak, knjigu možete kupiti na našem sajtu sa 25% popusta